История – деревня Уразметьево
Время основания, исторические события, фактыУ каждого из нас есть малая родина – место, где ты родился, где жили твои предки, где твои корни. К сожалению, многие позабыли свои исторические корни. Некоторые не знают, как звали их прадедов, не говоря уже о предках, которые жили несколько веков тому назад и были основателями их фамилии. В бассейне реки Ирень люди проживают уже несколько веков, но о том, как заселялись эти места,как жили наши земляки, написано мало, а про нашу деревню Уразметьево и вовсе нет. О появлении деревни Уразметьево существуют несколько версии и легенды. В прошлом наша деревня Уразметьево носила еще одно название - Янабирде. Этослово от тюркско – татарского происхождения означает «Бог снова дал мальчика». В поисках истины пришлось общаться со многими людьми нашей деревни и в том числе со старожилами. Это Нигаматов Зайнулла, Сабирзянов Галимзян, Гизатуллин Ясави, Азембатов Сагит, Хизбуллина Сакина и многие другие. Всё написано с их слов и подтверждалось архивными документами. Пришлось ознакомиться архивными материалами историков, работами нашего земляка, доктора исторических наук, профессора Российского исламского института Файзулхака Габдулхаковича Ислаева , историков соседних районов, областей и республик. Для того чтобы получить положительного результата приходилось собирать много информации и материалов, с кем только не приходилось завести разговор на эту тему, и каждый в своем рассказе давал все новые и новые материалы.
« Действительно, Бог дал снова мальчика»,- начал свой рассказ мой собеседник много лет тому назад, когда еще только начинал собирать крупинки своего дела. Это был мой дед Зайнулла Нигаматов. Много повидал, да и брат был старше его, и отец его Нигамат ( русские звали его Игнатом) тоже человек знатный был. Предки наши знали своих корней до семи колен, да и больше. По его рассказам, в Карьево жили два брата: Якшидевлет Карьев и Ихдевлет Карьев. В один прекрасный день второй брат поздно осенью 1654 года уезжает из села и заселяется в наших местах. Это был Ихдевлет, и с ним был один казак, который жил вместе с ними. Звали его Ялбокты. Он поселяется ниже по реке Ирени, и начинают новую жизнь. Где Ихдевлет заселился, сейчас называют деревню Уразметьево , а где казак Ялбокты заселился, называют деревню Казаки. Причиной переселения был земельный скандал. В частности, у Ихдевлета была земля, которую местные власти отнимают и передают кунгурцам. После он долгие годы ходил по судам доказать свои старинные права на эти земельные участки, но так и ничего взамен не получил. Даже участвовал в сожжении г. Кунгура в 1662 году..(4)
Изучая писцовую книгу Михаила Кайсарова из государственного архива Пермской области,( ф, 16,оп.1, д.198, л.35-39.) и труды Ислаева Ф. Г. «Пермские татары», найдено подтверждение рассказу Нигаматова З.. Действительно в Карьевом улусе жили братья Карьевы и казак Ялбокты вместе с ними.(п.1)Земли у Карьевских и Иренских татар было много. Вот что пишут в писцовой книге Михаила Кайсарова 1623 – 1624 г.г. «А вотчина их речка Камгур ( кунгур ) от вершины до речки до Ирени по обе стороны на 10 верст, да от речки Камгура вниз по Ирени до сухого врагу; да речка Турка от вершины до реки до Ирени по обе стороны на 20 верст; да речка Башап от вершиныдо устья до реки до Ирени по обе стороны на 10 верст; да вверх по Ирени от Сухого врагу до Полыныя речки до Акилдины межи Андреева по обе стороны реки Ирени, с бортными ухожей, и с рыбными и звериными ловлями, и с бобровыми гоны, и всякими угодьи, пашня добрая». «Оригинал Писцовой книги, как полагают исследователи, сгорел при московском пожаре 1626 г. Тем не менееее копии сохранились в архивах, и усилиями нескольких поколений исследователей были введены в научный оборот»,- пишет в своей публикации Ислаев Ф.Г. «Шежере1623 – 1624 г.г. Карьев улус.» Ислаев Файзулхак Габдулхакович большую работу вел по определении тамги Терегуловых и Карьевых. Изучая труды Ислаева Ф.Г.«Пермские татары» и анализируяписцовую книгу Михаила Кайсарова, видно, что «каждый выплачивал ясак по три куницы. Женатые по 6. На детей распространялся по 3 куницы на одного ребёнка». (6) Ясак – этоналог государству, который ценился куничными шкурами. Это тоже играл какую- то роль в решении Ихдевлет Карьева оставить свое постоянное местожительство и уйти куда- то в глушь, в леса. Ислаев Ф.Г. утвреждает, что был наплыв Карьевских татар вверх по течению реки Ирени. Но это было позже. Однако на основедокументов , которымисталкивался Ислаев Ф.Г., получается, что местные правители отправляли ложные показания о том , что земли, которыми пользовались Карьевские, Иренские и
Сыльвенские татары, не обрабатываются, как бы пустые земли, и брали разрешение напередачу этих земель в оброк. И такой участок пригляделся Вознесенскому монастырю, и он завладел этими участками.
30 июня 1632 году Вознесенский игумен Максим с братиею получил новую важную грамоту на оброчное владение Сылвенскою вотчиною, Иренских и Карьевских татар и их земель.(3)Карьевские мужики, узнав, что их земли попались во владение Вознесенскому монастырю, отстаивали свои права на землю, отправляя челобитную в Москву. Ноответ был очевиден, что «они сами потеряли свои земли продажею и закладом». (4.)Земли Ихдевлет Карьева тоже попадает в этот список. Его земля находилась по Ирени реки к притоку реки Кунгур ( Камгур ). На этих землях было решено построить город Кунгур и весь участок передать во владение города. По указам великого царя и князя Алексея Михайловича 1651,1652 и 1653 годов велено: «которые земли за татарами в писцовых книгах написаны, а те земли они продали и заложили сами и эти земли должны быть за кунгурцами, потому что татары свои земли потеряли сами продажею и закладом» (4) Однако, в 1654 году 23 сентября по Государственному указу те земли, «которые были переданы на оброк Вознесенскому монастырю в 1632 и1636 годах взять выпись из оброчных книг Вознесенского монастыря для того, чтоб все измерить и для уточнения местонахождения всех участков, на то и созвать всех тех землевладельцев, изъять и передать все те участки кунгурцам». На основании этого указа Братья Карьевы в.т.ч. и Ихдевлет Карьев остаются без права на землепользования. (3) «Потеряв все надежды и разозлившись на всё, - продолжает свой рассказ Зайнулла Н., - Ихдевлет Карьев и казак Ялбокты уезжают из постоянного места жительства с семьями, а жена Ихдевлета была к этому времени беременной на второго ребенка.Старшей сын был в то время уже женат и имел семью, остается в Карьево. Ихдевлет и Ялбокты направляются вверх по течению реки Ирени. Доходят онидо места, которое теперь называется д. Казаки, и выбирают место на западной стороне ближе к реке ( примерно на пересечении улиц Ленина и 1- мая в д. Казаки) Этот участок черноземный и ровный, в этом районе можно и посеять, и посадить что – то. Здесь остановился казак Ялбокты. По всей вероятности, поэтому и называется это место
деревня Казаки. С этого места хорошо просматривался будущий участок Ихдевлета, что выше по реке Ирени. Столько лет жили они и трудились вместе, и им не хотелось разлучиться. Хотя быдым из костра можно было увидеть друг у друга. Они провели визуально прямую вверх по течению реки, и эта прямая показала место, где заселился Ихдевлет.( Место это самый край огорода нынешнего участка дома №1 по улице Октябрьскойдеревни Уразметьево.) Это было в 1654 году поздней осенью, примерно, в первых числах октября»
По утверждению старожилов, до морозов он успевает поставить полуземляной домик и подготовиться к зиме. По словам Гизатуллина Ясавия, заселился Ихдевлет у самого берега на возвышенном месте, а точнее - за нынешним его огородом. Это был полуземляной дом, последним в котором родился и вырос прадед Ясавия Г.. Потом, чуть выше этого места, отец строит срубленный дом, а старое место держали как земляной погреб, убрав верхнюю часть дома.
В этой самой полуземляной избе жена Ихдевлета рожает сына. Называют его Янабирде, что означает «Бог дал ещё сына». Место заселения называют его именем «Янабирде», так деревня приобретает свое первое название. В архиве МухаметгалиКииковаупоминается имя Янабирде как предок аула на берегах реки Ирень, и вместе с ним Этжиймас и Кулсаид. Но они являются основателями д. Биктулка, которые отображены на старых картах реки Ирень.(8)
Когда Янабирде вырос и женился, в его роду рождается сын, которого называют Уразмухаммадтин. По всей вероятности, он родился в дни Ураза – байрам или в месяц великого поста (ураза) в месяц рамадан.(5) «Это имя арабо – туркского происхождения,- объясняет Ислаев Файзулхак Габдулхакович. - Имя состоит из трёх слов, первое слово Ураза - это время великого поста мусульман, второе - имя пророка всевышнего Мухаммад и третье слово Тин – это название суры в Коране.» Когда документальнонужно было оформлять название деревни, тогда деревня Янабирде приобретает свое второе название от имени Уразмухаммадтина как Уразмет. С тех пор деревню стали называть Уразметьево. Это время, когда образовался Осинскийуезд, - 1781 год. А в народном разговоре деревня носит два названия: Янабирде и Уразметьево.
Если проанализировать родословную наших предков, то в их роду родились мальчики, с их именами назвали деревню. От Уразмухаммадтина родился тоже один мальчик, и его звали Хизбулла, который оставил в деревне много потомков. От Хизбуллы родились семеро детей: Гыйзаттин, Сабир, Абрар, Нигамат, Тухфи, Гулзада и Бадигыль. От них распространились фамилии : Гизатуллины, Сабирзяновы, Абраровы, Нигаматовы, Зайнуллины, Мухаметовы, Каримовы, Деникаевы, и другие. Жизнь шла своим чередом, дочери выходили замуж и породнились другими потомками соседних деревень, это Лотфуллины, Шамидановы и др.. Вот так распространялось потомство родоначальника деревниУразметьево (Янабирде) Ихдевлет Карьева.
Рекомендуемая литература:
- Журнал « Эхо веков» публикации Ислаева Ф.Г. Тамги Терегуловых и Карьевых. Писцовая книга Пермских татары. 1623 – 1624 г.г.
- Государственный архив Персмкой области ф,16,оп. л 35-39
- Шишонко В.Н. Пермская летопись. Третий период.Стр. 324
- Исторические документы Перми Великой. http//zz-proiect.ru/bibliotechka/631-r-q-iqnatev-qorod -kunqur
- Анализ фамилии Мухаметов.
- Исторические документы Перми Великой/ zz-project.ru
- Географический и статистсческий словарь Пермской губернии,1873,
- Башкирские родословные – Уфа Китап .2002 года. Стр. 406
Автор: Зайнуллин Мусагит Зявитович.
Имам – хатыб уразметьевской мечети
08.09. 2018 год.
2022 елда гыйнвар аенда Уразмет һәм Казак авыллары тарихы китап булып бастырылды.
Бөек ватан сугышы еллары балаларына багышлана.
Мусагит Зайнуллин
Уразмет һәм Казак авыллары тарихы.
(1654 – 2019)
2021
Бу китап Октябрьский районындагы 365 еллык тарихы булган Уразмет һәм Казак авылларына багышлана. Әлеге авылларның тарихы борынгы заманнардан алып XXI гасыр башына кадәр архивларда сакланган чыганакларга, риваятьләргә, авыл халкыннан язып алынган истәлекләргә нигезләнеп язылды. Китап туган як тарихы белән кызыксынучыларга арнала.
Эчтәлек
1. Кереш сүз 3
1.1. Уразмет һәм Казак авылларының борынгы тарихы......................3
1.2. Илебездәге вакыйгаларның авыл тарихында чагылышы.............8
1.3. Мәктәп тарихы ..................................................................................9
1.4. Колхозлашу еллар ..............................................................................10
1.5. Репрессия һәм раскулачивание еллары............................................12
1.6. Совет власте еллары ...........................................................................13
II. Бүлек. Бөк Ватан сугышы елларында авылыбыз тарихы...................
2.1 Илне төзекләндерү елларында авыл тарихы 19
III. Үткәннәрне искә алып 22 -
КЕРЕШ СҮЗ.
Уразмет һәм Казак авыллары Ирень елгасының уң як ярында тезелеп утырганнар.
Район үзәгеннән төнъяк-көнбатышта 50 чакрым ераклыкта, олы юл челтәреннән 16 чакрым урман эчендә, табигаьтнең бай урынына урнашкан. Һәркемнең туган җире , туган нигезе бар. Беренче тапкыр җиргә аяк баскан, теле ачылган, әти-әниләребез, әби-бабаларыбыз яшәгән туган җир. Кеше үсеп җитеп кая гына чыгып китмәсен, кайда гына гомер итмәсен, аның кендек каны тамган туган җире һәрчак исендә, hәрвакыт күңелендә.
Адәм баласы, үзенең кем икәнен беләм дисә, җиде буынга кадәр ата-бабасын белергә тиештер. Кемнәр соң безнең ата-бабаларыбыз? Ни өчен шушы урынны сайлаганнар?
Тирә ягыбызга күз салсак, безнең авылның табигате бик матур, урманнары җиләк-җимешкә бай. Авылны чорнап алган таулар җил-давыллардан саклый. Боргаланып-боргаланып мул сулы, балыкка бай Ирень елгасы ага. Тормыш итәр өчен тагын ни кирәк? Бәлкем шуңа да борынгы бабаларыбыз тарихның шау-шуларыннан ераккарак китеп шушында тынычлык тапканнардыр.
Хәзерге көндә биредә 600гә якын кеше яши. 365 ел элек килеп тупланган әби-бабайларның дәвамчылары биредә гомер кичерүне дәвам итә.
Төрле чорларда халкыбызга тугры хезмәт күрсәткән күренекле зыялылар, дин әһелләре, галимнәр, мәдәният хезмәткәрләре арасында, Ирень буйларының бай тарихында Уразмет һәм Казак авылларының да үзенә генә хас өлеше бар. Әлбәттә, һәр чорның үз герое булган. Уразмет һәм Казак авылларының беренче указлы муллалары Карьево авылыннан килеп дин күтәрүдә үзенең зур өлешен керткән Шәйхелмәтин мулла, ә ХIХ гасыр башында – Казак авылына килеп урнашкан Ләтиб мулла, Уразмет авылында туып үскән Мәгафур мулла. Совет власте чорында үзләренең тырыш хезмәтләре белән алдынгылар рәтендә торган игенчеләребез һәм терлекчеләребез бар. Бүгенге көннәрдә үзләренең олы яшьтә булуларына карамастан эшләрен дәвәм итүчеләр тарих фәннәре докторы, Рәсәй ислам университеты кафедра профессоры Гаптелхак улы Фәйзулхак Ислаев; авыл хуҗалыгы фәннәре докторы, профессор, академик, Рәсәйнең авыл хуҗалыгы министрлыгының көмеш hәм алтын медальләренә лаеклы, Нәби улы Фаек Сафиоллин. Хастәханәләрдә эшләүче югары белемле табипләребез, укыту -чылар, "старший советник юстиции" дигән чин тоткан һәм үз эшендә медаль белән бүләкләнгән прокурор – Габдрахим улы Раил Закиров, китапханә эшлеклесе Зөфәр кызы Гүзәлия Закирова, һәм башкалар аларның тамырлары Уразмет һәм Казак авылларыннан Һәм әле, боларга өстәп, башка тарихта үз урыннарын алган бик күп шәхесләрне атап булыр иде. Максатыбыз – авыл-ның нигез ташын салудан бүгенге көнгә кадәр зур тарихын архивларда сак -ланган документлар, ышанычлы истәлекләр, элекке язмалар нигезендә мөмкин булганча төгәл итеп чагылдыру.
Бу максатны тормышка ашыру өчен түбәндәге бурычларны үтәргә тиешбез: – авылның кем тарафыннан һәм кайчанрак нигезләгәнен ачыкларга;
– төрле чорларда авылда күпме кеше яшәгәнлеген тәгаенләргә;
– патша заманында авыл тормышы үзенчәлекләрен тасвирларга;
– 1917 елгы инкыйлаб (революция), гражданнар сугышы фаҗигасен, ачлык афәтен күрсәтергә;
– күмәкләштерү-колхозлаштыру, репрессия корбаннары турында мәгълүматлар бирергә;
– Бөек Ватан сугышы елларында фронттагы һәм авылдагы тормышны тасвирларга, аларның Бөек Җиңүгә керткән өлешен билгеләргә;
– авылда сугыштан соңгы җимереклекләрне торгызуны, “Урожай”, “Кызыл Ирень” исемендәге колхозлары составында Уразмет, Казак авллары тарихын күрсәтергә;
– авылда туып үскән, илебезнең төрле төбәкләрендә гомер итүче, эшчәнлекләре белән тарихта тирән эз калдырган шәхесләр турында белешмәләр бирергә. Әлбәттә, бу бурычларны тулысынча бер генә китап аша тормышка ашыру мөмкин түгел.
Белгәнебезчә, авыл тарихы – хәзерге буынны – үткән заман, ә бүгенге көнне киләчәк белән тоташтыручы рухи күпер ул. Әгәр ул күпер нык нигезгә салынмаса, озын тормыш дәрьясына чыккан һәркем үз юлын дөрес сайлап ала алмый; сайлап алса да, ахырына кадәр хәвеф-хәтәрсез баруы шикле. Бабаларыбызның онытылмас олы мирасы булган авыл тарихы сикәлтәле юлга чыгучы һәр кеше өчен алыштыргысыз компас ролен уйный ала. Нәкъ менә шул яктан караганда, авыл тарихы белән танышу авылның, гомумән татар тарихын тирән тамырлы икәнен төшендерә. Уразмет һәм Казак авылында яшәүчеләр белән беррәттән, тамырлары шушы авыл белән бәйләнгән һәркем китап белән танышкач, ата-бабаларның кендек каны тамган туган җир, үзенчәлекле туган тел, иман дигән изге төшенчәләр белән аерылгысыз бәйләнгәнен төшенсә, без чиксез рәхмәтле булыр идек.
I. БҮЛЕК. 1.1. Уразмет һәм Казак авылларының борынгы тарихы.
Уразмет хәм Казак авылларының килеп чыгуы турында төрле мәгълүмәтләр, легендалар бар. Элек-электән ата-бабаларыбыз үзләренең нәсел җепләре, ничек көн күрүләре турында яшь буынга сөйләп калдырып барганнар. Буыннан буынга килгән истәлекләргә, сакланып калган архив документларга, тарихчылар язмаларына таянып авылыбызның килеп чыгуы 1654 нче елга барып тоташа. Сабирзянов Галимҗан, Нигаматов Зайнулла, Гизатуллин Ясәви абыйларның истәлекләре, Азембатов Сәгит, Хизбуллина Сәкинә әбиләрнең сөйләүләре, авылдашыбыз тарих фәннәре докторы, Рәсәй ислам институты профессоры Гатаулхак улы Файзулхак абый Ислаев эшләре авылыбызның килеп чыгу тарихын туплауда зур ярдәм булды.
Ирень елгасының уң як ярында ,табигатнең иң бай урынында урнашкан авылыбыз Уразмет иң элек Янабирде исеме белән йөртелә. Нигаматов Зәйнулланың сөйләве буенча язып алынган язмаларга таянып, 1654 елның көз айларында семьясы белән Ихдевлет (Ишдевлет дип тә әйтүчеләр бар. Ул чорларда әле кешенең кулында таныклык булмый, кай урында үзен ничек таныта шулай булып язылып калган) Карьев исемле кеше килеп урнаша. Гизатуллин Ясәвинең күрсәтүенчә, аның бакча кырыенда чокыр урын бар, шунда нигез сала Ихдевлет. Ул яртылаш җиргә казып ясалган торак урын булган дип аңлата. (Хәзер Октябрьская урамы, №1 йорт җир участогы урыны). Бу урында су чыганагы да якында гына, алдында сандугачлар сайрап торган таллык һәм шунда ук күл. Тормыш коргач бары да кирәк бит: йортыңны җылытам дисәң утыны, йорт корам дисәң агачы. Монда алар барыда булган (аннан өстәрәк наратлык булган дип сөйлиләр). Аның белән бергә эшләп, бергә яшәгән казак Ялбокты исемле иптәше дә семьясы белән була. Ул түбәнрәк урнаша. Ихдевлетнең нигезеннән Ирень елгасы буйлап түбәнгә карасак, казак Ялбоктының урнашкан урыны күренер иде. Ни өчен ул ике гайлә шулай бер берсеннән еракта урнашканнар соң? Гомер буе бергә яшәп, бергә эшләп гомер иткәч, күршеләр булып бер берсенең хәлен белеп торыр өчен, яндырган учакларының төтеннәрен күреп торыр өчен булгандыр , бәлки. Шушы урман эчендә берәүдән берәү калып бер берсенә көч, терәк булып шулай яңа тормыш башлаганнар. Дөресрәген әйткәндә, ул җир биләү өчен шулай эшләнә. Чөнки аларның җирләрен алганда, анда беркем дә яшәми һәм ул җирләр эшкәртелми, дигән указ кулланыла.1 Менә шуңа күрә дә ул болар шулай эшли һәм, икенчедән, казак Ялбокты аның белән бергә тормыш кичерүче генә түгел, ә аның эшчесе була (ул аны Михаил Кайсаров 1624 елда ясак (җиргә налог) салганда шулай күрсәтә2). Ихдевлетнең иске урында тормыш корган малае була, ул шунда кала. Яңа урында аның тагын бер малае дөньяга аваз сала. Яңа туган баланы Янабирде дип атыйлар. Бу исем төрки-татар теленнән “ Аллаһ тагын малай бирде” дигәнне аңлата. Шул бала хөрмәтенә бу урынны Янабирде дип атый башлыйлар. Ул исем әле бүгенге көннәрдә дә күпләрнең телендә кабатлана.
Шушы урынга килеп яңабаштан нигез салырга аларны нәрсә этәрә соң? “Элек яшәгән урынында аның җире дә булган, аны саклап булмас микән дип, күп еллар Кунгургә судларга йөргән. Болганышлар вакытында Кунгурне ягуда да катнашкан. Бернидә алып барып чыга алмаган”, - дип сөйли иде Нигаматов Зайнулла. Бу сорауларга җавап алдагы юлларда ачыкланыр. Аларның Кунгур елгасы буйларында җирләре була, ләкин җирләренә күз салучылар табыла.
Ислаев Ф.Г. очраган документларга караганда, урындагы җитәкчеләр, шушы җирләр эшкәртелмиләр, буш торалар, дип патшага ялган хатлар язалар. Шул җирләрне оброкка (арендага) сорыйлар һәм алалар да. 1632 елның 30 июнендә Вознесенский чиркәвенең игумены Максим бу җирләрнең хуҗасына әйләнә. Карьево татарлары моны белеп, Мәскәүгә язалар, һәм аннан шундый җавап килә: ”Ул җирләрне үзегез саткансыз һәм закладка салгансыз”, -диелә . Шуның белән мәсьәлә ябыла.1 Күп еллар узганнан соң тагын бер указ килеп төшә. Кемнәргә кагыла бу указ, барысы да җирсез калалар. Югарыда әйтелгәнчә, Кунгур һәм Ирень елгалары буендагы җирләр исәпкә алына.
Указда 1632-1634 елларда Вознесенский чиркәвенең игумены Соватейгә оброкка бирелгән җирләрне кире алырга, диелгән. Указ стольник һәм воевода Семен Тимофей улы Кондыревка юллана. ”Үзегез белән кирәкле кешеләрне алыгыз: Цыскарско Приображенский чиркәвеннән поселение старостасын Галасий, кара священник Федосейны, крестьянин Павел Федоров һәм чиркәү хезмәтчеләрен. Ирень буе Тәләс авылыннан татарлар сотнигын Юкпердин Гентовны (бу инде Юкпердин Янзигитов) , Шаква татары Киндел Кулышев, Инбахта Терегулов һәм Ихдевлет Карьевны, Байгуза Байтеряков, Метин Евмбаро. Шушы крестьяннар һәм татарлар белән сходта һәм аларның күрсәтүләре буенча яздык, җирләрне үлчәдек,”- дип язылган. Бу җирләрне Кунгур шәһәрен төзү өчен күнгүрлеләргә бирергә кушыла ул указда.1
Күргәнебезчә, җире шуннан булганлыктан, ул списокка Ихдевлет тә кертелә, Шушы дәверләрдә ул Шаква елгасы буйларында яшәгән була,
__________________________
- Htt//zz-project.ru//Исторические документы Перми Великой
- 1623-1624. – писцовая книга Михаила Кайсарова.
- Г. И. Ислаев. «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ – ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2015
һәм шул елның октябрь айлары башында яшәгән җирен ташлап, аның белән бергә көн күргән казак Ялбокты да моннан күчеп китәргә мәҗбүр булалар. Архив язмаларында “алар үзләренең биләмәләре буйлап күчеп киттеләр”- дип язылган. Бу хәлнең шулай булуын аның энесе Байтирәк раслый. Алар белән берлектә ул да була, һәм Шаква елгасы буйлап китеп шунда Байтирәк авылын нигезли. Менә шушы вакыттан алып, авылга башлап нигез салучылар, Казак авылына казак Ялбокты, Уразмет авылына Ихдевлет Карьевлар булалар, дип исбатларга була.
Моны башкорт тарихчылары да, авылдашыбыз И.Г.Файзулхак та һәм башка тарихчылар да раслый: “Әйе. Ирень елгасының күп кенә авылларын Карьево улусыннан килеп нигез салганнар”. Күпчелек халык 1662 елда Саит бунтынан соң, югарыда әйтелгәнчә, җирләрен алып Кунгур шәһәре ясаганга берни дә эшли алмаганга, ул шәһәрне утка тоталар. Ул бунтны гаскәр чакыртып бастыралар, воеводасы Языков дип әйтелә1. Шуннан качкан семьялар Ирень елгасының буш булган урыннарына тарала. Анда беренче утыручыларның исемнәре кала. Ни өчен шушы урыннар сайланган дигәндә, Ирень елгасының югаргы ягы, Тәләс авылы чигеннән башлап, буш җирләр хөкүмәт өстендә булалар.
Язмаларга караганда ул бунт кисәк кенә калкып чыкмый. Саит бунтында Ихдевлет тә катнаша. Аның кайчан башланыр вакыты да билгеле булса кирәк, чөнки Ихдевлет хатынын, баласын Янабирдене һәм бар булган милкен Исәнбай авылындагы Тимерчегә илтеп тапшырып калдыра. Тиз арада кайтмасын сизенә, бунт - сугыш инде ул. (Исәнбайның утырган урыны хәзерге Абдул Чук урынынан түбәнгә, елганың Бикбайга борылган урыны. Соңыннан бирегә, бераз югарырак, Крым татары килеп утырып, Крымсарай дип атый). 1668 елгы Кунгур актларында, суд материалларында бер кызыклы материал табылды һәм кайбер персонажлары белән безнең тарихыбызны, Исәнбай авылының урнашкан урынын ачыклый .
Ирень елгасы буендагы Кусейка Саламбердин Кунгур судына Юкперда Янзигитовка карата шикаят (жалоба) яза: “Юкперда Янзигитов инде ничә еллар минем кортлыкларны басып алды (1624 елда М. Кайсаров “владеют бортью” дип яза. Урманда кыргый кортларны язган, йә булмаса, урман яклар бүленгәнгә язылган), үзенең тамгасын салды, минекен җуеп ташлаган". Юкперда моны укып чыкканнан соң, мин алай эшләмәдем, басып алмадым, ул кортларны Тимерчедән сатып алдым, дигән аңлатма бирә. Судка Тимерчедән хат аңлатмасын китереп бирә. Тимерче хатында: ”Кортлыкны мин Юкпердага сатып бирдем, әтинекен“, - дип җавап бирә.4 Монда Исенбай авылы Тимерченең хаты турыда сүз барган булырга тиеш. 1624 елдагы М. Кайсаров, Янзигитовның бәхәсле җирләрен үлчәгән вакытында, яза: “Тәләс елгасыннан алып кул буенча Ирень елгасына болын буенча барып, анда зур ак таш бар. Тәрт елгасы Иреньгә ага, дип өстәп куя.” Язудагы таш тамгасын эзләгәндә, Тәрт елгасы буе югарыга менсәк, “Каменная речка” дип аталган елга туры килә, һәм ул таш кыялы кул буенча ага, дип аңлаттылар. Менә шул таш Кайсаров язмасындагы зур ак таш (“Белый камень”)дигән фикер бар. Ул урын Бикбай авылыннан көнъяк-көнбатышта, Абдул чуктан ерак түгел. Шунлыктан, Исенбай авылындагы Тимерче шушы таш янындагы урыннарны мин сатып бирдем, дип җавап бирә ала. Бу язмалар “Исенбай” авылы Ирень елгасының сул ярында ”Абдул Чук”тан түбәнгә ерак та түгел, елганың Бикбай авылына борылган урынга җитми урнашканын аңлата.
Бунтны бастырганнан соң Ихдевлет озак еллар үзе белән бергә катнашкан иптәшләре белән берлектә качып йөри һәм йөргән җирендә үзен Янабирде дип атый. Аның анда җитәкчелек иткәнен беләләр һәм эзлиләр. 1679 елгы переписьта аның калдырып киткән улы Янабирде Тимерченең үз улы Тойчы белән Тимерченең улы булып язылып кала. Ул вакытта өч йортта унике ир-аты теркәлгән. Моны дөрес итеп аңлар өчен түбәндәге аңлатмага игътибар итик: Юкперда Янзигитовның улы Исәнбай белән Карьевларның арасында туганлык җепләре бар. Янзигит (Җәнҗегет), Тургыл (Терегул), Кар-яу (Карьев) бер туганнар. Моның турыда архив фондларында1, 1624 елда М.Кайсаров язмаларында бу турыда язган урыннар бар: “аның исеме дә үзенчә – Гигет йә булмаса Янзигит” дип язалар, татарча әйткәндә ул инде “җегет” дип аңлатыла яки “җанҗегет” - бу исә өйләнмәгән, бәлиг яшендә булган ир кешене әйтәләр. Шулай булгач, татарчадан Җанҗегетне Янзигиткә төрләндереп язалар, Ихдевлет Карьев белән якын туганнар булып чыгалар1.
Шулай итеп, Янабирде Тимерчедә 17 ел яши. 1679 елда Исенбай авылында яшәгәндә переписьта ул Тимерсин булып языла, Тимерче гайләсендә Тимерченең улы булып, әнисе Тимерченең икенче хатыны булып языла.
Ихдевлет тә шулай ук унҗиде ел кешегә күренми урман буйларында гомер уздыра. Уразмет авылыннан бер чакрым ерак төньяк- көнчыгышта, (хәзерге Уразмет белән Казак авылын аеручы Молодежная урамы белән авылдан чыгып китсәк, элекке “Бүтәкә” юлы белән) әйтелгән араны узып, сул якта кул эчендә кыя ташлы урын күрәбез. Шуның сул як кырыенда таш куыш бар, менә шул таш куышында яшәгәне ачыкланды.[1]
Ул таш куышына малай чакта миңа үземә дә керергә насыйп булды. Дүрт - биш метр чамасы куышлык, түшәме биек, өч метрлар бардыр. Эчкә кергәч, тар коридордан узып, түбән урынга идәнгә төшәсең. Шушы мәйданчыкта стена кырыенда ташны ватып шома итеп эшләнгән ятак урыны, баш салыр урыны да бар. Ятакның алдында өстәл вазифасын үтәгән шакмаклы таш. Баскан аяк асты шома, чыгып торган ташлары юк. Биредә кемнәрдер яшәгәне аңлашыла иде. Сөйләүләре буенча Ихдевлет авылдан, гайләсеннән ерак китмәгән, торак урыннарына, башкалар хуҗа булмасын дип, күз-колак булып торган. Җәй вакытларында Тимерчедә гайләсе янында печән эшли. Кичләрен йокларга кибән төбендә кала торган булган. Елганы да бер урыннан кичмәдем, дип сөйләгән Иске авылдагы туганнарына. Аның бу сүзләреннән елга аръягындагы “Исәнбай” авылы турыда сүз барганы ачыклана. Авылдан таш куышына киткәндә Әрий юлы белән китә торган булган. Йөргән җирендә авылдагыларга үзен Янабирде Әрий ягыннан булам, дип таныта торган булган. Авылдагылар: киләсең-киләсең, ник күченеп килмисең дип сораганда, “хатын күнми,” - дип җавап кайтара торган идем дигән. Җәй айларында елга арьягы “Исәнбай” авылы бик җайлы урын булган, чөнки елга аша басмасы юк, килгән кешеләрне үзләре көймә белән чыгып ала торган булганнар.1 Ә кышларын бөтенләй чыгып күренмәгән, җәйдән кышлык азык-төлек әзерләп, таш куышында кышлаган.
1679 елгы перепись үткәннән соң гайләсе белән авылга кире кайталар, чөнки перепись үткәннән соң аннан син кем, исемең ничек дип килеп сорамаячакларына ныклы ышана. Авыл кешеләре каршында чынысын Ихдевлет икәнен таныта. Барында сөйләп аңлатып бирә. Авыл халкы аңа: “Дәүләт булсаң Дәүләт булырсың, безнең өчен син безгә Әрий Дәүләт,”- дип җавап кайтаралар. 1624 елдагы М. Кайсаровның китабына күз салсак2 чын исеме һәм тамгасы “Х” ха-хәрефе Идугидевлет дип язылган. Шушы исемдә, “дуги” өлешен төшереп калдырып, алар урынга “Х” тамгасын язсак, ”Ихдевлет”дигән яңа исем аның[2] тамгасы белән барлыкка килә. “Х” тамга кайда язылса, ул Ихдевлет дип язганны, яки аныкы дигәнне аңлата. Башка тамгалар да шундый ук аңлатмада булалар.3
Кире кайткач, Ихдевлетнең яшәгән урыннары урта чукта була, дип әйтелә. Тавафиев Әхнәфнең әйтүенә караганда, авылдагы каенлык урыны булырга тиеш. Тагын бер йорт юл ягындарак була. Болар Янабирденең яшәгән урыны дип әйткән чаклары булды. Хуҗасы калмагач, ул җиргә беркем дә аяк басып керергә батырчылык итмәгән, еллар үткән саен ул
урынны каенлык баскан. Карт әтисе Мәгафур мулла йорты каенлык кырында була. Аларның сакланган фотоларында да ул куе каенлык булып күренә. Ул урында соңрак, 19 нчы гасырда, каенлыкны кисеп, ат абзары салганнар, хәзерге вакытта бакча .
1700 елларга Ихдевлет инде булмый һәм 1703–1704 еллардагы переписьта авылның исемен Арий Девлетово дип атыйлар һәм анда җиде гайлә теркәлә, ул инде нигез салучысы Ихдевлетнең истәлеген куяр өчен дип эшләнә. Шушы переписьта Ихдевлетнең улы Янабирде дә кертелә тик икенче фамилия белән Темееншин (Тимерчи) булып тора. Үзенең Карьев икәнлеген күрсәтми, чөнки әтисенең яшьлегендәге эшләре өчен тагын җавапка тартулар булмасын өчен шулай эшли, дип сөйлиләр иде.
Ихдевлет урманга китеп югалганнан соң, Уразмет авылында тагын бер туганнары яшәгән дип сөйләгәннәре бар иде. Ихдевлет белән берлектә 1654 елдагы патша Указында Илбохты Терегулов исеме дә бар, аның да җирләрен алалар. Кунгурны ягуда аның да катнашы булырга мөмкин. 2020 елда Уразмет каберлегендә ул мәрхүмнең кабер ташын тапканнан соң, бу сүзләргә ныклы рәвештә ышанырга була. Биредә Ихдевлетнең торган урынына күз-колак булып торган, дип әйтәләр. Баш күтәрүчеләрне барында кулга алып булмый, шунлыктан аларга күп әһәмият итмәгәннәр, бары тик җитәкчеләрне генә эзләгәннәр. Шушы күзәтүләрдән чыгып, Илбохты Терегулов биредә гайләсе белән үзе яшәгән дип әйтергә кирәк. Аның тамгасы белән табылган кабер ташында “Атлы” исеме язылган. Шуннан чыгып, Козяш Атлычевны (Атлы) Илбохтының улы дип әйтергә була. 1704 елдагы переписьта аңа 40 яшь дип язылган, ә 1747 елда үлгән, 83 яшь яшәгән1.
-----------------------------------------
- 1913 елларда Шайхий мулла сөйләгәннәрдән аны тыңлаучылар аша язылды
- Приложение стр 119
- Приложение120
Аның кабер ташында Илбохты Терегуловның һәм Ихдевлет Карьевның тамгалары таныла 2. Шушы табылмалардан соң Арий Девлетово шул ук Янабирде авылы дип һәм нигез салучысы Ихдевлет Карьев булган дип расларга була.
Авылда идәрә эше Ихдевлет улы Янабирдегә йөкләнелә, ул староста вазыйфасын ути.
Кешеләр белән аралашып яшәүче, авылның хөрмәтле әгзасына әйләнә. Авылның урнашкан урыны ул вакыт өчен олы юл өсте булып кала. Һәр авылдан да турыдан туры аерым юллар булмаганлыктан, юлчылар елга буйларыннан йөри торган булганнар, күпчелек елганың түбән яклары дип әйтелә. Шушында килеп “тегермин тау” чишмәсе кулы (тегермин юл) буйлап “Чәрмә кул”2 аша Әри авылына чыга торган юл өсте була. Әри елгасы буйларында яшәүчеләр балык тоту өчен шушы юлдан файдаланып йөргәннәр һәм ул Красноуфимск шәһәре беләндә тоташтырган. “Тегермин тау” чишмәсе Ирень елгасына кушылган урынга төшеп җитми куш каен үскән (Хәзерге Мухарамов Зәетнең түбәнге ягы). Шул каенда балыкчыларның шалашлары булган. (Тегермин кул буйлап югарырак менсәк “кушкаен” кулына барып чыгабыз).
Арий Девлетово исеме озакка бармый, авыл кешеләре Янабирде исеменә бер күнеккәч, шуны дәвәм итәләр, авылны Янабирде исеме белән атап йөртәләр.
1718 елның 26 – ноябрендә Петр I тарафыннан халык санын алу буенча Указ чыгарылып, беренче ревизия (перепись) уздырыла башлый. Бу Указ буенча бер переписьтан икенче переписька кадәр арада туучы яки үлүчеләрнең төгәл вакытлары (дата) күрсәтелә. Күчеп китүче яки күчеп килүчеләрнең кайчан hәм кая киткәнлеге күрсәтелә. Аңа кадәргеләре бары тик кеше санын алыр өчен генә эшләнгән. 1718–1858 елга кадәр барлыгы 10 ревизия үткәрелә. Бу эш халыктан салым (налог) җыюны җайлар өчен эшләнелә, җирдән, судан, йорттан түгел салым, ә кеше саныннан3.
1 – ревизия 1718 – 1719 елда үткәрелә һәм рус халкын гына түгел, бар милләтләрнең дә исемнәре белән язып алына; 2нчесе - 1743–1747 ел; 3 - 1762– 1767 ел; 4 - 1782–1784; 5 - 1794–1808; 6 - 1811; 7 - 1815–1825; 8 - 1833–1835; 9 - 1850; 10 - 1857–1859 елларда үткәрелә.
1719 елда үткәрелгән переписьта Янабирде керә, анда языла һәм үзенең тамгасын куйды, дип әйтелә. Ул инде бу вакытта 65 яшендә була. Авылның старостасы була, авыл кешеләрен үзе теркәп ахырга үз тамгасын куя. Менә шушы елны переписьта авыл Уразмет булып кертелә (Уразмет исемле кешеләр бу перепись документларында күренмиләр. Әмма 1679 елдагы переписьта Исенбай авылында Исенбайның туганы Уразмет Янзигитов күрсәтелә. Авыл исеме аны нигезләүче 1679 елда үлгән Исенбай Янзигитовтан килә. Улы Тимерче языла һәм аның малайлары Янабирде - Ихдевлетнең калдырып киткән малае hәм Туйчы кертеләләр).
1719 елда нибары ике гайлә кертелгән дип раслый авылдашыбыз тарихчы Файзулхак Ислаев: Янабирде Тимерсин һәм Туйчы Тимерсин генә күренәләр. 1. Янаберды Тимерсин, аның белән берлектә 39-яшендә улы Коскилда, Коскилденең 20-яшьлек улы Султангул.
Тойси (Туйчы) Темерсин, аның 10-яшьлек улы Кыраз(Кураз), 6 яшьлек Даут, 3 яшьлек Абдул. Исенбай авылы таркалу аркасында һәм Тимерче картаю сәбәпле, аны гайләсе белән Янабирде бирегә үз кул астына алып кайткан була, шунлыктан Туйчы Уразметта күренә, йортын Янабирде йорты янәшәсендә ясый, дип әйтелә. 1719 елда переписьта авылның булган атамалары Арий Девлетово да, Янабирде атамасы да төшеп кала, авыл Уразмет атамасы белән кертелә. Шул дәвердән башлап авыл Уразмет исеме белән кала.
-----------------------------------------------------
История РФ проведение подушной переписи и первой ревизии (Источник информации - портал История.РФ, https://histrf.ru/lenta-vremeni/event/view/proviedieniie-podushnoi-pieriepisi-i-piervoi-rievizii
Арий Девлетово авылына кагылышлы төрле легендалар йөри. Күпләр моны 1850нче елларда Богородск авылы янындагы “Кургаш күл” тирәсендә салынган йортлар урыны белән бәйлиләр. Ул чордагы авылларны нәкъ шушы урында булган дигән турыдан туры дәлил юк. Ул йортларның нигезләре әле 1967 елларда да беленә иде. Бу мондагы йортлар күптәнге түгел икәнлеген күрсәтеп тора. Ул җирләрне 1980нче еллар тирәсендә генә сука астына куйдылар. Анда нибарысы 4 йорт нигезе беленеп тора иде. Ул урында рус халыклары яшәгән, дип язалар. Богородск кешеләре аларга биредә яшәргә ирек куймаганга, югарыга менеп күл кырыена урнашалар, кулнең исеме Зуево күле, ә авылы Зуевка у озера дип әйтелә. Байчын авылы да Басино у озера дип языла. Ләкин ни өчен Девлетово у озера дип язмаганнар? Шулардан чыгып әйтергә кирәк, Арий Девлетовоны “Кургаш күлгә” бәйләрлек дәлилләр юк, минемчә. Арий авылы Арий елгас
| - 173 - 0 |  Musagit02.04.2022 15:55 |
Пользователи, связанные с н.п. деревня Уразметьево
Новые комментарии
- Когда вы были здесь в последний раз? - В 1972...
здравствуйте. Моя мама Белькова , в девичестве...
Наша родная Деревенька, буквально сегодня ей...
Добрый день. А где можно узнать об истории хутора?
ищу информацию о своих прадедушках ипробабушках...
Смотреть все
Новые записи
Новости - деревня Порозово. Моя малая родина село Кондрашовка Воронежской...
История - деревня Порозово. Дважды "пограничная" д. Порозово распложена на...
Жители - деревня Уваряж. Деревня - Уваряж, которая находится в...
Жители - поселок Щучье Озеро. ищу информацию освоём прадедешке и пробабушке...
Новые фото
дома дер.Уразметьево и Казаки
Клетнянский район - мой край!
Деревенька моя...
дома дер.Уразметьево и Казаки
Клетнянский район - мой край!
Деревенька моя...
распашные шкафы
веза оксид
блок бесперебойного питания фото
Рекомендуем - intel d3-s4510 - билеты на футбол в подарок каждому покупателю